Στη Θεσσαλονίκη, στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, βρίσκεται εδώ και περίπου δύο δεκαετίες ένας παγκόσμιος θησαυρός: Η σημαντικότερη συλλογή έργων Ρωσικής Πρωτοπορίας εκτός Ρωσίας, η περίφημη Συλλογή Κωστάκη. Τα έργα που περιλαμβάνει αντιπροσωπεύουν όλα τα ρεύματα και τις τάσεις της ίσως πιο ρηξικέλευθης και ενδιαφέρουσας περιόδου στην παγκόσμια τέχνη, που άνθισε στη Ρωσία τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, και τα τελευταία χρόνια προσελκύει σταθερά το ζωηρό ενδιαφέρον των μεγάλων μουσείων της Ευρώπης και της Αμερικής. Σε επτά ερωτήσεις και απαντήσεις εξηγούμε γιατί.

1. Ποιος ήταν ο Γιώργος Κωστάκης και πώς είχε το αισθητήριο για να φτιάξει την συλλογή του;

Ο Γιώργος Κωστάκης γεννήθηκε στη Μόσχα το 1913 από Έλληνες γονείς. Εργάστηκε ως οδηγός στην Ελληνική Πρεσβεία της Μόσχας. Δεν είχε  ιδιαίτερη καλλιτεχνική παιδεία, διέθετε όμως σπάνιο ένστικτο και διορατικότητα. Αρχικά αγόραζε θρησκευτικές εικόνες, αντικείμενα λαϊκής τέχνης, πίνακες Ολλανδών ζωγράφων του 18ου αιώνα.  Όταν αντίκρισε το 1946 έναν πίνακα της Όλγας Ροζάνοβα εντυπωσιάστηκε και άρχισε να συλλέγει έργα της Ρωσικής Πρωτοπορίας, τα οποία επί σταλινικού καθεστώτος ήταν απαγορευμένα και πωλούνταν σε εξευτελιστικές τιμές. Οι δημιουργοί τους είτε δεν ζούσαν πια, είτε ήταν απαξιωμένοι.  Για περίπου τρεις δεκαετίες, ως τα μέσα του ’70, ο Κωστάκης έχτισε την μεγαλύτερη συλλογή Ρωσικής Πρωτοπορίας παγκοσμίως, πεπεισμένος ότι οι «οι άνθρωποι θα την χρειάζονταν και θα την εκτιμούσαν κάποια μέρα», όπως έλεγε, και διέσωσε τα έργα αυτά από τη λήθη και την καταστροφή. Ήλπιζε να φτιάξει ένα μουσείο για να στεγάσει τη Συλλογή του στη Μόσχα, αυτό όμως δεν κατέστη εφικτό. Το 1977 έφυγε από την Σοβιετική Ένωση και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα αφήνοντας ένα σημαντικό μέρος της συλλογής του ως δωρεά στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ. Για τα υπόλοιπα έργα πήρε άδεια εξαγωγής και τα μετέφερε στην Ευρώπη. Πέθανε στην Αθήνα το 1990.

2. Πότε ανακάλυψε η Δύση τη Ρωσική Πρωτοπορία;

Ως τη δεκαετία του ’70 η Ρωσική Πρωτοπορία ήταν ελάχιστα γνωστή στη Δύση. Μοναδική εξαίρεση το βιβλίο της Βρετανής Κάμιλα Γκρέι «Το Μεγάλο Πείραμα στην Τέχνη», που κυκλοφόρησε το 1969 στα αγγλικά, και ελάχιστες εκθέσεις με συμμετοχή έργων καλλιτεχνών που είχαν διαφύγει στη Δύση από την ΕΣΣΔ  (Σαγκάλ, Καντίνσκι, Γκοντσαρόβα, Λαριόνοφ κλπ.). Το 1977 ο Κωστάκης έβγαλε από την Σοβιετική Ένωση ένα μέρος της συλλογής του μετά από συμφωνία με το σοβιετικό Υπουργείο Πολιτισμού και από τότε η συλλογή άρχισε να περιοδεύει ανά τον κόσμο. Η αρχή έγινε στο Ντίσελντορφ και η συνέχεια δόθηκε στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Αγγλία, τη Γερμανία, τη Σουηδία. Η μεγάλη αναγνώριση της συλλογής έγινε το 1981 με την έκθεση στο Μουσείο Γκούγκενχαϊμ της Νέας Υόρκης.

3. Και πώς βρέθηκε εντέλει η Συλλογή στη Θεσσαλονίκη;

Όταν έφυγε από τη Σοβιετική Ένωση, στα τέλη του ΄70, ο Γιώργος Κωστάκης εγκαταστάθηκε στην Αθήνα παίρνοντας μέρος της Συλλογής του. Το 1995 διοργανώθηκε η πρώτη έκθεση των έργων στην Εθνική Πινακοθήκη, στην Αθήνα, με επιμελήτρια την Άννα Καφέτση. Το 1998 το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας πήρε τη γενναία απόφαση να αγοράσει τη Συλλογή. Το 2000 η Συλλογή αγοράστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού με δάνειο από την Εθνική Τράπεζα. Το δάνειο αποπληρώθηκε το 2010, οπότε η Συλλογή περιήλθε στην κυριότητα του ελληνικού κράτους. Η συλλογή δόθηκε στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης  της Θεσσαλονίκης. Με τη συνεργασία της Αλίκης Κωστάκη, κόρης του συλλέκτη, παραλήφθηκαν τα έργα και ως δωρεά το αρχείο του συλλέκτη. Έργα από τη Συλλογή παρουσιάζονται όλα αυτά τα χρόνια σε περιοδικές εκθέσεις στους εκθεσιακούς χώρους του ΚΜΣΤ, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

4. Τι περιλαμβάνει η Συλλογή;

Η Συλλογή Κωστάκη στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης απαρτίζεται από 1277 έργα τέχνης (πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, κατασκευές, κεραμικά κ.ά.) σημαντικών καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας, όπως οι Κ. Μαλέβιτς, Λ. Ποπόβα, Β. Τάτλιν, Α. Ρότσενκο, Ι. Κλιουν, Γ. Κλούτσις, Σ. Νικρίτιν, Ο. Ροζάνοβα, Β. Στεπάνοβα, Ν. Ουνταλτσόβα, Μ. Ματιούσιν, Π. Φιλόνοφ και πολλοί άλλοι. Θεωρείται αντιπροσωπευτική όλων των ρευμάτων και των τάσεων της Ρωσικής Πρωτοπορίας.

5. Ποια είναι τα highlights;

Πάνω από 200 έργα της Liubov Popova, που δίνουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσει κανείς όλη την πορεία της  σπουδαίας αυτής δημιουργού.
Μεγάλος αριθμός έργων του  Solomon Nikritin, καλλιτέχνη της δεύτερης γενιάς της Ρωσικής πρωτοπορίας, ιδρυτή του κινήματος του προβολισμού (το μεγαλύτερο μέρος του έργου του μοιράζονται σήμερα η Πινακοθήκη Τρετιακόφ της Μόσχας και το ΚΜΣΤ της Θεσσαλονίκης).
Περίπου 80 σπάνια έργα του Gustav Klucis, Λετονού καλλιτέχνη που εκτελέστηκε από το σταλινικό καθεστώς το 1938. Διασώθηκαν ελάχιστα έργα του και τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται στη Θεσσαλονίκη και στην Εθνική Πινακοθήκη της Λετονίας στη Ρίγα.
Μεγάλος αριθμός προσχεδίων του Ivan Kliun, που δίνει τη δυνατότητα να ανασυνθέσουμε πολλά, χαμένα σήμερα, έργα του καλλιτέχνη αυτού.
Έργα των Ender  (δύο αδελφές και δύο αδελφοί, όλοι μαθητές του Mikhail Matiushin).
Συλλογή πινάκων και σχεδίων του Aleksandr Rodchenko που χρονολογούνται πριν από το 1921 (στη συνέχεια ο καλλιτέχνης αποκήρυξε τη ζωγραφική  και στράφηκε στη φωτογραφία).
Συλλογή αντικειμένων πορσελάνης από καλλιτέχνες όπως ο Vassily Kandinsky, ο Natan Altman, ο Nikolai Suetin κ.ά.

6. Τι το ιδιαίτερο έχει η Ρωσική Πρωτοπορία;

Η Ρωσική πρωτοπορία είναι  όρος που εμφανίστηκε στον δυτικό κόσμο για να περιγράψει τα καλλιτεχνικά, εικαστικά, λογοτεχνικά νεωτεριστικά κινήματα που εμφανίστηκαν στη Ρωσία από το 1905 έως τα μέσα της δεκαετίας του ‘30. Οι καλλιτέχνες εκείνη την περίοδο ήρθαν σε σύγκρουση με τις προγενέστερες τάσεις του ρεαλισμού και του συμβολισμού και αναζήτησαν μια νέα γλώσσα έκφρασης.
Δεν θα μπορούσε κανείς να δει την τέχνη αυτή ξεκομμένη από την ανάγκη για ρηξικέλευθες αλλαγές στην κοινωνία στην προεπαναστατική Ρωσία. Κι είναι ακριβός αυτός ο επαναστατικός τρόπος σκέψης που στη δεκαετία του 1930, με την άνοδο του Στάλιν στην εξουσία, χαρακτηρίστηκε επικίνδυνος και απαγορεύτηκε. Οι άλλοτε προβεβλημένοι καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας περιθωριοποιήθηκαν από το σταλινικό καθεστώς, διώχθηκαν και σε κάποιες περιπτώσεις εκτελέστηκαν για να δώσουν τη θέση τους στους εκπροσώπους του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.

7. Πώς αξιοποιείται η Συλλογή Κωστάκη

Η Συλλογή ταξιδεύει διαρκώς τα τελευταία χρόνια τόσο στην Ελλάδα όσο και, κυρίως, στο εξωτερικό.  Έργα από το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έχουν φιλοξενηθεί σε εκθέσεις στο MOMA, στο Guggenheim, στην Tate, στην Royal Academy of Arts, στο Martin Gropius Bau, στο MUMOK, στο Mουσείο Maillol, στην Reina Sofia, στο La Caixa Forum και αλλού.
Επίσης, μεγάλη δραστηριότητα παρουσιάζεται στον ερευνητικό τομέα, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό καθώς τα τελευταία χρόνια μία νέα γενιά ερευνητών της Ρωσικής Πρωτοπορίας έχει συνεισφέρει με νέες προσεγγίσεις και νέα στοιχεία στη μελέτη του μεγάλου αυτού αισθητικού φαινομένου. Απώτερος στόχος είναι  να γίνει το Μουσείο ένα ζωτικό κέντρο έρευνας και δημιουργίας καθώς και ένα πεδίο ανταλλαγής, συζήτησης και προώθησης θεωρητικών ζητημάτων.

[Πολλές από τις πληροφορίες σχετικά με τη σύνθεση και τη διαδρομή της Συλλογής Κωστάκη προέρχονται από την Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του ΚΜΣΤ.]